از چيزهايي که براي همه ما دردآور است و ما را رنج مي‏دهد، اين است که ما در متن بهترين پايگاه اخلاق يعني عبادات خود در فکر خارج آن هستيم! در متن عملي که براي ما سازنده است متوجّه امور ديگريم؛ مثلاً، انسان در نماز که مناجات عبد با مولا و بهترين وسيله براي ندا و نجواي بنده با خداست، متوجه نيست که چه مي‏گويد. او نه تنها از معارف نماز، آگاه نيست و نه تنها مفاهيم آن را در ذهن نمي‏گذراند بلکه به خارج از آن مي‏پردازد.

گاهي انسان بر طبق شريعت نماز مي‏خواند، يعني واجبات و مستحبات وضو و نماز را رعايت مي‏کند، ولي حضور قلب ندارد اين نماز گرچه از نظر فقهي باطل نيست، ليکن از نظر اخلاقي و کلامي نمازي بي‌اثر است. تأمين حضور قلب در نماز، بسيار مشکل است. با اين که هر نماز چند دقيقه، بيشتر طول نمي‌کشد، اين هنر در نمازگزار نيست که موقع نماز خود را ضبط کند. اگر انسان همان چند دقيقه، خود را ضبط کند و بداند با چه کسي سخن مي‏گويد، بقيه امور او تأمين است؛ امّا چون در همان چند دقيقه، قدرت حضور و ضبط ندارد، ساير امور او هم ناکام است.

عبادت، آنگاه در تهذيب روح و تزکيه جان مؤثر است که عبادت کننده به مضامينش عارف و معتقد باشد و آنها را در ذهن خود حاضر کند؛ امّا اگر در متن عبادت، غفلت داشته باشد، ديگر راه براي تزکيه او نيست. غفلت به تعبير ائمّه (عليهم‌السلام)، چرک روح است. وقتي آينه شفّاف دل را چرک بپوشاند، چيزي را نشان نخواهد داد و اگر ما در متن عبادت، گرفتار غفلت و چرک شويم، راهي براي تهذيب روح نداريم.

راه حلّ مشکل

آنچه گفتيم تحليل درد بود؛ اما راه درمان را نيز بايد بشناسيم. چون تهذيب روح، بدون شناخت درد و آشنايي با راه درمان آن ممکن نيست. راه حلّي که قرآن ارائه مي‌دهد يکي «مراقبت از خود»، و ديگري «ياد خدا» است؛ انسان بايد اوّلاً مواظب جلسات، خواندني ها، شنيدني ها، خوردني ها و پوشيدني هاي خود باشد؛ مواظب باشد چه سخني را مي‌شنود و چه مي‏ گويد، دقّت کند که در کنار سفره غذاي حلال مي‏نشيند يا حرام؟ لباسي را که بر تن مي‏کند بايد گذشته از حلال بودن، لباس شهرت نباشد. گاهي شخص لباسي مي‏پوشد تا مشهور شود و هنگامي که از کوي و برزن مي‏گذرد لباسش جلب توجّه کند. اين نشان مي‏دهد که او گرفتار خود بيني است.

اگر انسان، مواظب جلسات علمي خود باشد و سخني جز براي رضاي خدا و به سود جامعه اسلامي نگويد، به تدريج زمينه فراهم مي‏شود تا به ياد خدا دل ببندد. وقتي به ياد خدا دل بست، به آساني خاطره‏هاي خوب در ذهنش ترسيم مي‏شود. از اين رو قرآن کريم، ذکر خدا را براي غفلت‌زدايي و قرب به حق به ما مي‌آموزد.

آيت الله جوادي آملي، مراحل اخلاق در قرآن